نقش و کارکرد حیوانات اساطیری در اسطوره های ملل مختلف و ادبیات ایران قبل از اسلام

اسطوره به مثابه صورتی از فهم بشری نخستین تصورات بشر را درباره جهان متجلی می سازد. جهان با پیچیدگی های و راز های خود همیشه ذهن انسان را به خود مشغول ساخته است و باعث شده مردم سرزمین های گوناگون از دریچه و نگاه خاص خویش درباره چگونگی آن بیندیشند. از آن جایی که انسان نیز جزیی از طبیعت است و با نابودی آن، خود نیز فنا می شود، از این رو تحلیلشان ازآفرینش و سرانجامشان با طبیعت و حیوانات پیوند عمیقی خورده است تا جایی که گاهی آفرینش و حتی نابودی خود را به یکی از عناصر طبیعت مثل یک حیوان یا گیاه نسبت می دهد. بینش اسطوره ای چیزی نیست که بشر اکنون به آن پی برده باشد بلکه می توان گفت بشر تازه آن را مدون کرده است و به مثابه علم بدان می نگرد و گرنه اسطوره در ناخودآگاه جمعی ذهن انسان ها خانه دارد. با این وجود تعریف کردن اسطوره بسیار سخت و دشوار است چرا که اسطوره، دریایی بس شگرف و پهناور است و شایان ذکر است که تعاریفی که تا کنون ازاسطوره ارائه شده است پیرامون واژه آن است. این واژه ترجمه ای از میت myth یا به قول یونانیان موتوس muthos یعنی کلام به معنای اساطیری است. به عبارت دیگر میت یعنی افسانه، قصه و تاریخ مقدسی که حکایت از راز آفرینش می کند و منشا ازلی هر آئین، پندار و کرداری است که در زمان اساطیری یک بار برای همیشه به وقوع پیوسته است. مهرداد بهار در کتاب جستاری چند در فرهنگ ایران درباره گستره این واژه می گوید :«در واقع آن چه امروز فرهنگ می نامیم، در جهان باستان برابر اسطوره و آئین بوده است. مجموعه اسطوره و آئین در جامعه ابتدایی عبارت است از فرهنگ آن جامعه، چون هیچ امر فکری و رفتاری نبود که از درون این مجموعه خارج باشد. تمام عمل زندگی و اندیشه ای در این مجموعه اسطوره و آئینی جای می گرفت».میت واژه ایی کاملا پیچیده است که می توان آن را از دیدگاه های مختلف تفسیر کرد اما با وجود انبوهی تعریف ها پاره ای از درون مایه ها ی آن ها مکمل یکدیگرند و پاره ای دیگر تنها سویه ای از اسطوره را بازنمایی می کنند.«به هر حال برآیندی که در این تعریف ها می توان به دست آورد، چنین است : 1-اسطوره روایت غیر عادی، فرا طبیعی و مینوی است.2-بیشترین درون مایه اسطوره ها در مورد خلقت است.3-اسطوره فرهنگ جامعه های نخستین است .4-اسطوره تاریخ مینوی جامعه های آغازین است .5-اسطوره باورهای راستین جامعه های بدوی است.6-درون مایه های اسطوره، چهره های نمادین و اشیای فراطبیعی و مینوی هستند و اگر گیتیانه هم باشند، اوصافشان فرا طبیعی و مینوی است.7-اسطوره با آئین و مراسم پیوستگی دارد و گونه شفاهی آن ها است»(واحد دوست،1381: 36).اسطوره در هنر قومی با انسان، جهان سخن می گوید و قدم به قدم ذهن کودکانه انسان را برای درک وجود جهان و خود پیش برده است و به همین خاطر است که می توان گفت اسطوره ها بخش مهمی از میراث فکری و معنوی جهان و دانش فرهنگی انسان را در بر دارد و رشد ذهنی آدمی را در طی زمان به تصویر می کشد. دنیای اساطیری شامل ریشه های رفتاری و فکری و آئینی بشر امروز است. نظامی که بر این دنیا حاکم است، نظامی بس شگفت و متفاوت از دنیای عادی ما است. لوی برول جامعه شناس فرانسوی با تجزیه و تحلیل مدارک مربوط به اقوام ابتدایی به این نتیجه می رسد که اساطیر اقوام بدوی حاکی از ساخت فکری خاصی است که می توان آن را پیش منطقی نامید.«به نظر «لوی برول» آدم بدوی هر اتفاق خوب و بدی را که رخ می دهد به نفوذ نیروهای مرموز و سحر آمیزی نسبت می دهد. در حالی که برای ما رابطه علت و معلول واقع در زمان و متمکن در بعد است، اقوام بدوی فقط به معلول توجه می کنند و علت را ناشی از موجودات و نفوس مرموزی می دانند و ارتباط بین علت مرموز و معلول مشهود را بی واسطه می پندارند و به حلقه های میانه ای که علت را به معلول می پیوندد اعتنایی نمی کنند»(شایگان،1391: 48). «برونیسلاو مالینوسکی»درباره میت می گوید: میت در جامعه بدوی یعنی به صورت آغازین و زنده خود واقعیتی تجربه یافته است که در زمان های آغازین اتفاق افتاده است و از آن پس جهان و سرنوشت آدم ها را تحت تاثیر قرار داده است.«این زمان آغاز که «مالینوسکی »بدان اشاره می کند کدام است؟به نظر« پتاتسونی» محقق ایتالیایی «میت افسانه نیست، بلکه تاریخ است، تاریخ واقعی و نه تاریخ دروغین storia vera e non storia falsa داستانی واقعی که به علت محتوای خود حکایت از وقایع حقیقی می کند، یعنی آغاز وقایع بزرگ ازلی: آغاز جهان، آغاز بشریت، آغاز زندگی و مرگ، آغاز انواع حیوانی و نباتی، آغاز شکار، آغاز کشاورزی، آغاز آتش، آغاز آئین، آغاز مراسم تشرف[به آئین سری]، آغاز جامعه شمنی و نیروهای درمان بخشنده آن، وقایع دیرینه ای که معطوف به زمان دور گذشته است که آغاز و مبدا زندگی امروزی است و بر اساس آن ساخت فعلی جامعه نظام یافته است..»(شایگان،1391: 16).همیشه در بحث از زمان آغازین، چگونگی آفرینش جهان و انسان را به ذهن متبادر می سازد و کمتر به این مسئله توجه می شود که در زمان آغازین حیوانات نیز حضور پر رنگ و فعالی داشته اند. این حیوانات در ابتدای آفرینش گاه قبل از انسان و گاه هم زمان با خلقت او به وجود آمده اند و نکته مهم این است که آن ها نقش ها و کارکرد های متفاوتی نیز داشته اند.در بعضی اسطوره ها خالق جهان و در بعضی به عنوان نخستین آفریده ها می باشند. جالب است که این جانداران حتی در اسطوره ها و مذاهب مربوط به جهان پس از مرگ نیز نقش دارند. البته چرایی این طرز فکر به نظام علت و معلولی که حاکم به جهان اسطوره است بر می گردد. نظامی که در آن هر چیزی ممکن است از هر چیز دیگر پدید آید.جهان ممکن است از تخم مرغ یک لک لک یا یک نیلوفر شناور بر آب و یا از یک صدف به وجود بیاید. پژوهش حاضر می کوشد تا پی به چگونگی علت انتخاب حیوانات درجایگاه نقش های متفاوتشان بپردازد. به عنوان نمونه گاو حیوانی است که در تمامی اسطوره ها نقش خدایی برکت دهنده یا خدایی بارور کننده یا حیوان نخستینی را که گیاهان از او به وجود می آیند، به عهده دارد و وقتی نگاهی اجمالی به خصوصیات این حیوان می اندازیم، می بینیم این جانور علی رغم فراوانی اش در تمامی سرزمین ها، جانوری است که از پوست، گوشت، شیر، مو، توانایی او در شخم زدن زمین استفاده می کردند و این بدیهی است که مردم تمامی سرزمین ها در باور های خود آن را به صورت خدایی بارور کننده و یا... تصور می کردند و چه بسا در بعضی سرزمین ها(هند) برای آن ارزش زیادی قائل می شدند تا جایی که کشتن آن را نیز ممنوع می دانستند. در پایان جهان نیز نمونه این را می بینیم که سگ در اکثراسطوره ها به عنوان نگهبان دوزخ یا نگهبان دنیای ارواح و... بوده است و جالب است طبیعت این حیوان پاسداری و نگهبانی می باشد و به تعبیر بعضی افراد یکی از بهترین حیوانات خانوادگی است چرا که وفادار است و از صاحبانش محافظت می کند. همه آن چه که گفته شد لزوم توجه به درک اسطوره و نقش حیوانات در اسطوره های ملل مختلف را نشان می دهد.اسطوره ها بخشی از میراث فرهنگی و معنوی ملل به شمار می رود و فهم تطبیقی آن، زمینه های درک افزون تر میراث فکری انسان را فراهم می سازد. بدین منظور این تحقیق را به سه بخش تقسیم کرده ایم: فصل اول درباره نقش و کارکرد حیوانات نخستین در آفرینش و فصل دوم درباره نقش حیوانات در پایان جهان و فصل سوم درباره بررسی نتایج فصل و دوم از دیدگاه روانشناسی است.